هنر قلم زنی و حکاکی روی سنگ

سنگ تراشی یا حجاری یكی از صنایع وفنون كهن ایران است . صنعت گران سنگ تراش از قدیم با تراش سنگ های كوه بعضی ابزار واشیاء واسباب خانه وسایل آیینی وزینتی می ساختند وروی انها استادان قلم زن نقش هایی می انداختند. سنگ تراشی وقلم زنی از قدیم به هم وابسته بوده و سنگ تراشان وقلم زنان با یكدیگر در پدید اوردن اشیای سنگی همكاری می كردند. مشهد یكی از شهر هایی است كه هنر سنگتراشی آن زبان زد خاص و عام است كه هم اكنون كارگاههای زیادی به این امر اشتغال دارند. مهمترین مواد مصرف سنگ تراشان مشهد انواع مختلف سنگ نظیر سنگ مرمر،سنگ نسوز،سنگ سیاه،سنگ زرد،سنگ سبزو…می باشد كه صرف نظراز سنگ سبز بقیه از معادن استان خراسان تامین می شوند. مصرف سنگ سیاه به علت ارزانی ونقش پذیری،زیاد بوده ،ولی سنگ سبز كرمان به علت گرانی

ونیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول مصرف كمتری دارد

قلم زنی- مراحل كار

طرح اندازیاشیای سنگی را تراش داده وصیقلی كرده سپس رویه سنگ ها رارنگ روغنی سیاه می زنند .پس از خشك شدن رنگ،طرح اولیه نقش های مورد نظر رابا قلم های فلزی نوك مدادی روی سنگ درمی آورند

زمینه برداری پس از طرح پردازی روی اشیاء،سطوح بیرونی خطوط طرح را با قلم می كنند وبر می دارند تا خطوط ونقش ها به صورت برجسته نمایان گردد .

سایه زدن پس از زمینه برداری روی نقش ها سایه می زنند وگل وبوته ها را باسایه هایی كه می زنند تزیین می كنند.

ابزار كاربرس رنگ كاری،قلم فلزی ساده ،قلم آجداربرای نقش كندن ،پرگار،خط كش،گونیا وتقه كه نوعی چكش است.

انواع نقش ها استادان مشهدی نقش های مختلفی را بر روی اشیاء سنگی می اندازند كه معروف ترین

آن ها عبارتند ازگل شاه عباسی،گل مرغی ،گل ریز،ترنج ،خطی،كاروان،چهره،دهان ازدری،شكارگاه،نقوش اسلیمی ونقش رورو كه بیشتر در حاشیه استفاده می شود.

دست ساخت های سنگی

ازعمده ترین اشیاء سنگی كاسه،بشقاب،دیگ (هركاره)،سماورواسباب چای خوری،سینی قلیان،سرمه دان،كشكول كه در مشهد ساخته وقلم زنی می شود عبارتندوغیره

(2) صنایع دستی سنگی

بطور کلی می توان صنایع دستی سنگی را به شاخه های زیر تقسیم کرد
1. حجم‌های سنگی
2. تراش سنگ‌های قیمتی
3. سنگ تراشی سنتی(حجاری)
4. حکاکی روی سنگ
5. خراطی سنگ
6. فیروزه کوبی
7. مرصع کاری
8. مشبک سنگ
9. معرق سنگ
10. موزاییک سنگ
و اما معرفی برخی از این صنایع دستی سنگی

تراش سنگ‌های قیمتی

1- فیروزه تراشی

فیروزه سنگ آبی خوش رنگی است که خاص ایران است و در مشهد بدلیل نزدیکی به معدن آن در نیشابور از قدیم الایام تراش و استفاده از آن رواج داشته است…
فیروزه سنگ آبی خوش رنگی است که خاص ایران است و در مشهد بدلیل نزدیکی به معدن آن در نیشابور از قدیم الایام تراش و استفاده از آن رواج داشته است . فیروزه نیشابور در جهان از شهرت زیادی برخوردار است و از انواع مرغوب فیروزه می باشد . فیروزه های تراش داده در مشهد ، در کشورهای خارجی نظر طرفداران زیادی را به خود جلب نموده است .
انواع مشهور فیروزه خراسان عبارتند از شجری – عجمی – باب – کربلا – طوفان و غاله است .

2- عقیق تراشی

این هنر شامل کنده کاری روی عقیق یا برجسته کاری روی آن و تولید اشیاء کوچک و هنری و تزئینی از آن است . پیشینه این هنر در ایران به عهد سومر بر می گردد . روش کار در این صنعت به این شکل است که پس از برش سنگ ، آن را بوسیله چرخ تراش داده و سپس جلا می دهند و پس از آن طرح مورد نظر را روی آن بوسیله قلمهای مخصوص تراش می دهند . مرکز این هنر در استان خراسان شهر مشهد می باشد .

3- قلمزنی سنگ

هنری است خاص مشهد که در آن روی ظروف سنگی را با رنگ مشکی می پوشانند و سپس به کمک قلم با دقت و مهارت فوق تصور روی آن را به اشکال مورد نظر می تراشند که در نتیجه سطح رنگ آمیزی شده دست نخورده باقی مانده و حالت برجسته ای بخود می گیرد . اشیائی چون کاسه و بشقاب ، گلدان ، اسباب چایخوری ، سینی ، هاون ، چراغ خواب و … از تولیدات قلمزنی شده سنگ مشهد می باشند .

سنگ تراشی سنتی (حجاری)

هنر سنگتراشی که خاستگاه اصلی آن ایران بوده است از قدمت چندین هزار ساله برخوردار است . سنگتراشان از قدیم با تراش سنگهای کوه ، بعضی از ابزار و اشیاء و اسباب خانه و تندیس و وسایل آئینی و زینتی را می ساختند . شهر مشهد از مراکز عمده و مهم سنگتراشی در کشور است که به قولی از هنگام ورود امام رضا (ع) به توس این هنر در مشهد پدید آمده است .

حجاری و خراطی سنگ‌

اولین هنر بشر، تراش سنگ بوده است. قبل از اختراع خط و با شروع غارنشینی، انسان‌ها برای انتقام پیام و رساندن منظور خود شکل‌هایی روی سنگ حک می‌کردند و اینگونه با هم ارتباط برقرار می‌کردند. به مرور با اختراع خط تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد احتیاج به کار گرفته شد. اوج هنر سنگ‌تراشی دوره رنسانس بود که در ایتالیا و یونان پیشرفت قابل توجهی داشت تا آنجا که در یونان افرادی مانند میکلانژ و لئوناردو سهم بسزایی در رشد این هنر ایفا کردند. خراطی سنگ با رشد تکنولوژی و ورود دستگاه‌های تراش پیشینه‌ای حدود 50سال را به خود اختصاص داده است.

طلاکوبی و فیروزه‌کوبی

فیروزه‌کوبی هنر نابود‌شده‌ای بود که ابتدا خاص خراسان بود. به‌طوری که فیروزه‌ها در نیشابور استخراج می‌شد و بعد در مشهد در کارگاه‌های مخصوص مورد تراش قرار می‌گرفت. در زمان‌های قدیم ظرف‌های مسی را با قلم‌زنی طلاکوبی می‌کردند و بعد یک لایه فیروزه را آغشته به چسب گیاهی مخصوص کرده و روی جاهای خالی گود شده قرار می‌دادند. آخرین فردی که در ایران به این هنر اشراف داشت 60سال پیش به علت اینکه فرزندانش تمایلی به فراگرفتن این پیشه نداشتند.
به یکی از اقلیت‌های دینی این هنر را آموزش داد. بعد از آن، این تخصص در انحصار این مرد درآمده و او این هنر را به اصفهان منتقل می‌کند. آقای رضازاده یکی از هنرمندان پرتوان کشور برای بازگرداندن این هنر حدود پنج سال تحقیق انجام داد و بعد از تلاش فراوان توانست در زمینه‌ تولید داخلی و صادرات، این پیشه به کار گیرد. هنر طلاکوبی به خراسان، سمرقند و افغانستان اختصاص دارد که در این میان تعداد انگشت‌شماری از استادان ایرانی در این زمینه فعالیت دارند. در ایران به این هنر کمتر پرداخته شده و بیشتر استادان این رشته اهل افغانستان هستند. طلاکوبی در دو سبک ایرانی و افغانی است که تفاوت میان این دو در تذهیب و مینیاتور به‌کار گرفته شده در طلاکوبی ایران است.

معرق سنگ

بریدن، کنار هم چیدن و چسباندن سنگ‌های رنگارنگ لایه شده برای ایجاد طرح و نقش با ابزار برش و سایش را معرق‌کاری سنگ می‌گویند. از معرق سنگ برای تزئینات بنا مانند اندازه و کف و همچنین انواع سطوح مانند صفحه میز استفاده می‌شود. معرق سنگ بیشتر بر سطوح تخت و گسترده اجرا می‌شود.
در این هنر می‌توان از تسمه‌های برنجی و نوارهای سنگی پهن و باریک به منظور ایجاد قاب به دور نقش اصلی معرق (شبیه جدول‌کشی در تذهیب و نگارگری) نیز استفاده کرد. نقوش مورد استفاده در معرق سنگ شامل طرح‌ها، نقوس سنتی (اسلیمی و ختایی، گره‌ها و خط نگاره‌ها) و طرح‌های متنوع دیگر است
قبل از ماشین‌هاى سنگین، خرده سنگ‌ها منابع با ارزشى محسوب مى‌شدند که به عنوان یک ماده خام براى پوشش کف اتاق‌ها، پیاده‌روها و جاده‌ها از آنها استفاده مى‌شد در جایى که این مواد وجود نداشت کارگران زیادى لازم بود تا با حمل، قطع و برش دادن به تخته‌ى سنگ‌هاى عظیم آنها را براى این منظور آماده کنند. اما به هر حال این کار زیبا با رنگ‌هاى متنوع، زمینه‌ساز ساخت یک پدیده جالب را مهیا کرد که بعدها هنر موزاییک نام گرفت. یونانى‌هاى باستان اولین کسانى بودند که کار ساخت موزاییک با قلوه سنگ را آغاز کردند، هر چند در این زمینه چینى‌ها، اعراب ساکن اسپانیا و همچنین باغبان‌هاى اسپانیایى نیز سابقه کار داشتند و بدین ترتیب ساخت موزاییک از شمال اروپا و از طریق آتلانتیک به آمریکا رسید.
سنگ‌هاى رایج در معرق سنگ , سنگ چینى، مرمریت‌هاى سبز و صورتى، تراورتن‌هاى قرمز و زرد و قهوه‌اى و کرم استخوانى و سفید، گرانیت و مرمرهاى او نپکس سبز و سفید و نارنجى و …
از اساتید این رشته مى‌توان از استاد على رخسارـ استاد على‌اکبر صنعتى و بالاخره استاد غیاث که متولد اصفهان مى‌باشد و قبلاً در معرق چوب کار مى‌کرد نام برد ولى غیاث‌راد بیش از 20 سال است که که به معرق سنگ رو آورده و غالباً طرح‌هایش را خود طراحى مى‌نماید