سنگ تراشی یا حجاری یكی از صنایع وفنون كهن ایران است . صنعت گران سنگ تراش از قدیم با تراش سنگ های كوه بعضی ابزار و اشیاء واسباب خانه و وسایل زینتی می ساختند وروی آنها استادان قلم زن نقش هایی می انداختند. سنگ تراشی و قلم زنی از قدیم به هم وابسته بوده و سنگ تراشان وقلم زنان با یكدیگر در پدید آوردن اشیای سنگی همكاری می كردند. مشهد یكی از شهر هایی است كه هنر سنگتراشی آن زبان زد خاص و عام است كه هم اكنون كارگاههای زیادی به این امر اشتغال دارند. مهمترین موارد مصرف سنگ تراشان مشهد انواع مختلف سنگ نظیر سنگ مرمر،سنگ نسوز،سنگ سیاه،سنگ زرد،سنگ سبزو…می باشد كه صرف نظراز سنگ سبز بقیه از معادن استان خراسان تامین می شوند. مصرف سنگ سیاه به علت ارزانی ونقش پذیری زیاد بوده، ولی سنگ سبز كرمان به علت گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول مصرف كمتری دارد سنگتراشی در ایران قرنها قبل از میلاد مسیح، با تهیه لوازمی جهت شکار حیوانات و وسایل‌‌اولیه زندگی آغاز شده و بتدریج به اوج رونق و شکوفائی خود رسیده است.
باز یافته های باستانی از جمله اشیائی که از حفاریهای تپه یحیی واقع در کرمان بدست آمده موید آن است که پیشینه این صنعت به ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و کشف این‌‌ظروف نشانگر آن است که در آن ایام تراش اشیا مختلف مصرفی و تزئینی از سنگ سبز در‌کرمان رواج داشته که البته هنوز هم این نوع سنگ استخراج و به مشهد فرستاده میشود. تخت جمشید نمونه بارزی از صنعت سنگبری دوره هخامنشی است. بط‌وریکه از دو اتاق خزانه تخت جمشید که توسط‌‌هیات علمی موسسه شیکاگو کشف گردید بیش از ۶۰۰ ظرف سنگی سالم و شکسته بدست‌‌آمد. در دوره هخامنشیان در ساختمان‌های پارسه و نیز در سینه کوه بیستون سنگ‌تراشی‌هایی بدست آمده‌است.در دوره اشکانیان اگرچه این حرفه همچنان دنبال می‌شد و تا حدی آنگونه که از مجسمه هرکول در غرب ایران برمی‌آید تحت تاثیر هنر یونانی واقع شده‌بود, اما به نسبت دوره هخامنشی افت محسوسی داشت.با حذف امپراتوری اشکانی و تاسیس سلسله ساسانی این صنعت در ایران جانی دوباره گرفت.اگرچه باز هم در نقوش ظریف به مرتبه هنر سنگتراشی هخامنشی نمی‌رسیدند و تا حدی نقوش سنگی تراشیده‌شده ساسانی بزرگ‌تر و درشت‌تر می‌نمایند اما این حرفه به کلی در ایران گسترش یافت.در دوره ساسانی آثار کم‌نظیری در زمینه سنگتراشی پدید آمد که مهمترین آنها نقوش برجسته طاق بستان در کرمانشاه است.از دیگر آثار مهم به‌جای مانده از دوره ساسانی میتوان به نقوش برجسته نقش رستم و نقش رجب نیز اشاره کرد.معمولا نقوش برجسته سنگی و سنگ تراشی برای بیان و یا ثبت یک واقعه مهم تاریخی مانند تاجگذاری یا شکست یک دشمن مهم تصویر می‌شد.
امروزه دو مرکز اصلی سنگتراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اکنون در‌شهرهای مذکور عده ای از افراد در مراحل مختلف استخراج سنگ سنگ بری، سنگتراشی و‌حکاکی روی سنگ اشتغال دارند. سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده میکنند و قابل ذکر است که سنگتراشان در هر دو شهر علاوه بر انواع سنگ که شرح آن گذشت از مواد دیگری نظیر گچ ،چسب سنگ، رنگ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده می‌نمایند. محصولات سنگی قم‌‌که سفید رنگ میباشد شامل شمعدان، گلدان، سینی، کاسه، بشقاب، پایه آباژور، زیر‌سیگاری، چراغ خواب، تابلو، شکلات خوری، گلابپاش، مجسمه و… در طرحها و اندازه‌های‌گوناگون است و محصولات سنگی مشهد را از نظیر کیفیت به سه دسته میتوان تقسیم کرد:
۱) فرآورده‌های سنگ سیاه مشهد عبارت است از کاسه بشقاب، شکلات خوری، گلدان، قدح،لیوان پایه دار، لیوان ساده و فنجان که بیشتر بصورت منقوش بوده اغلب به طرحهای گل،کاروان و غیره مزین است.
۲) فرآورده‌های سنگی مصرفی که شامل دیزی، هاون و غیره است.
۳) اشیائی که ازسنگ سبز کرمان و مرمر ساخته میشود. این مصنوعات بیشتر تزئینی بوده و به قیمت گرانی به فروش می‌رسد و انواع متداول آن شامل زیر سیگاری، قلم دان، جای‌نوار، چسب، گلدان، پایه پرچم و… در اندازه‌های مختلف است.
در مشهد برای تولید فرآورده‌های سنگی پس از استخراج سنگ از معدن با استفاده از‌اره‌های دو سر اقدام به برش آن به قط‌عات کوچک نموده و پس از حمل آن به کارگاههای‌سنگتراشی بر اساس نقشه تقریبی می‌تراشند سپس توسط دستگاه تراش آنرا به شکل‌اصلی و موردنظ‌ر در می‌آورند. آخرین مرحله تولید سوهان کاری است که پس از این عمل‌محصول بصورت مط‌لوب در می‌آید. بمنظور ایجاد نقوش مختلف در فرآورده‌های سنگی پس‌‌از سوهان کاری آنرا در اختیار قلمزن قرار می‌دهند و قلمزن تصویر مورد سفارش را با‌استفاده از قلمهای آهنی روی سنگهای سیاه حکاکی می‌کند و به این ترتیب مراحل مختلف‌ساخت مصنوعات سنگی شامل: استخراج سنگ از معدن، تقسیم سنگ به قط‌عات کوچک،تراش سنگ بااندازه اصلی با دستگاه، سوهان کاری قلمزنی و حکاکی محصول آماده میباشد.محصولات مشهد به ویژه محصولات زینتی آن، معمولا به شکلی حکاکی شده عرضه میشود.در این زمینه لازم به توضیح است که هر گاه صنعتگران بخواهند بشقاب یا کاسه ای را با‌کنده کاری‌های اسگرافیت زینت دهند، روی آن را با رنگ مشکی می‌پوشانند و سپس به‌‌کمک قلمهایی ظریف و با دقت و مهارت کافی روی آن را به اشکال مورد نظر می‌تراشند و در‌نتیجه، سطح رنگ‌آمیزی شده دست نخورده باقی مانده و نقش، حالت مشکی برجسته ای به‌‌خود میگیرد .
سنگتراشان قم نیز باین نحو عمل میکنند که پس از تحویل سنگ در محل کارگاه و بریدن آن‌با اندازه تقریبی محصولی که قصد تولیدش را دارند، ابتدا با کمک تیشه شکل ابتدائی به‌‌آن می‌دهند و سپس بوسیله قلمهای فلزی درشت داخل آن را خالی میکنند و توسط قلمهای کوچکتر آنرا پرداخت نموده و در مرحله نهایی نیز برای صیقل دادن سطح بیرونی‌‌محصول از سوهان یا سنگ سمباده استفاده می‌نمایند.
قابل ذکر است که در حال حاضر در برخی از کارگاههای سنگتراشی سنگتراشان تکنولوژی را‌برای سرعت بخشیدن به کارشان به خدمت گرفته و اکثرا از دستگاهی که شبیه اره‌های‌چوب بری است استفاده میکنند ولی در هر حال باید گفت که سنگتراشی به کار مداوم و‌تلاش زیاد نیاز دارد، از اینرو در قیمت تمام شده یک محصول سنگی عامل کار نقش مهمی‌دارد و حدود ۸۰ درصد قیمت را تشکیل می‌دهد.
1- قلمزنی سنگ
هنری است خاص مشهد که در آن روی ظروف سنگی را با رنگ مشکی می پوشانند و سپس به کمک قلم با دقت و مهارت فوق تصویر روی آن را به اشکال مورد نظر می تراشند که در نتیجه سطح رنگ آمیزی شده دست نخورده باقی مانده و حالت برجسته ای بخود می گیرد . اشیائی چون کاسه و بشقاب ، گلدان ، اسباب چایخوری ، سینی ، هاون ، چراغ خواب و … از تولیدات قلمزنی شده سنگ مشهد می باشند .
2-حجاری و خراطی سنگ
اولین هنر بشر، تراش سنگ بوده است. قبل از اختراع خط و با شروع غارنشینی، انسان‌ها برای انتقال پیام و رساندن منظور خود شکل‌هایی روی سنگ حک می‌کردند و اینگونه با هم ارتباط برقرار می‌کردند. به مرور با اختراع خط تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد احتیاج به کار گرفته شد. اوج هنر سنگتراشی دوره رنسانس بود که در ایتالیا و یونان پیشرفت قابل توجهی داشت تا آنجا که در یونان افرادی مانند میکلانژ و لئوناردو سهم بسزایی در رشد این هنر ایفا کردند. خراطی سنگ با رشد تکنولوژی و ورود دستگاه‌های تراش پیشینه‌ای حدود 50سال را به خود اختصاص داده است.
3- طلاکوبی و فیروزه‌کوبی
فیروزه‌کوبی هنر نابود‌شده‌ای بود که ابتدا خاص خراسان بود. به‌طوری که فیروزه‌ها در نیشابور استخراج می‌شد و بعد در مشهد در کارگاههای مخصوص مورد تراش قرار می‌گرفت. در زمان‌های قدیم ظرف‌های مسی را با قلمزنی طلاکوبی می‌کردند و بعد یک لایه فیروزه را آغشته به چسب گیاهی مخصوص کرده و روی جاهای خالی گود شده قرار می‌دادند. آخرین فردی که در ایران به این هنر اشراف داشت 60سال پیش به علت اینکه فرزندانش تمایلی به فراگرفتن این پیشه نداشتند.
به یکی از اقلیت‌های دینی این هنر را آموزش داد. بعد از آن، این تخصص در انحصار این مرد درآمده و او این هنر را به اصفهان منتقل می‌کند. آقای رضازاده یکی از هنرمندان پرتوان کشور برای بازگرداندن این هنر حدود پنج سال تحقیق انجام داد و بعد از تلاش فراوان توانست در زمینه تولید داخلی و صادرات، این پیشه به کار گیرد. هنر طلاکوبی به خراسان، سمرقند و افغانستان اختصاص دارد که در این میان تعداد انگشت‌شماری از استادان ایرانی در این زمینه فعالیت دارند. در ایران به این هنر کمتر پرداخته شده و بیشتر استادان این رشته اهل افغانستان هستند. طلاکوبی در دو سبک ایرانی و افغانی است که تفاوت میان این دو در تذهیب و مینیاتور به‌کار گرفته شده در طلاکوبی ایران است.
4-معرق سنگ
بریدن، کنار هم چیدن و چسباندن سنگهای رنگارنگ لایه شده برای ایجاد طرح و نقش با ابزار برش و سایش را معرق‌کاری سنگ می‌گویند. از معرق سنگ برای تزئینات بنا مانند اندازه و کف و همچنین انواع سطوح مانند صفحه میز استفاده میشود. معرق سنگ بیشتر بر سطوح تخت و گسترده اجرا میشود.
در این هنر میتوان از تسمه‌های برنجی و نوارهای سنگی پهن و باریک به منظور ایجاد قاب به دور نقش اصلی معرق (شبیه جدول‌کشی در تذهیب و نگارگری) نیز استفاده کرد. نقوش مورد استفاده در معرق سنگ شامل طرحها، نقوش سنتی (اسلیمی و ختایی، گره‌ها و خط نگاره‌ها) و طرحهای متنوع دیگر است
قبل از ماشین‌هاى سنگین، خرده سنگها منابع با ارزشى محسوب مى‌شدند که به عنوان یک ماده خام براى پوشش کف اتاق‌ها، پیاده‌روها و جاده‌ها از آنها استفاده مى‌شد در جایى که این مواد وجود نداشت کارگران زیادى لازم بود تا با حمل، قطع و برش دادن به تخته‌ى سنگ‌هاى عظیم آنها را براى این منظور آماده کنند. اما به هر حال این کار زیبا با رنگ‌هاى متنوع، زمینه‌ساز ساخت یک پدیده جالب را مهیا کرد که بعدها هنر موزاییک نام گرفت. یونانى‌هاى باستان اولین کسانى بودند که کار ساخت موزاییک با قلوه سنگ را آغاز کردند، هر چند در این زمینه چینى‌ها، اعراب ساکن اسپانیا و همچنین باغبان‌هاى اسپانیایى نیز سابقه کار داشتند و بدین ترتیب ساخت موزاییک از شمال اروپا و از طریق آتلانتیک به آمریکا رسید.
سنگ‌هاى رایج در معرق سنگ , سنگ چینى، مرمریت‌هاى سبز و صورتى، تراورتن‌هاى قرمز و زرد و قهوه‌اى و کرم استخوانى و سفید، گرانیت و مرمرهاى سبز و سفید و نارنجى و …
از اساتید این رشته مى‌توان از استاد على رخسارـ استاد على‌اکبر صنعتى و بالاخره استاد غیاث که متولد اصفهان مى‌باشد و قبلاً در معرق چوب کار مى‌کرد نام برد ولى غیاث‌راد بیش از 20 سال است که که به معرق سنگ رو آورده و غالباً طرح‌هایش را خود طراحى مى‌نماید.
– صنایع دستی سنگی
بطور کلی می توان صنایع دستی سنگی را به شاخه های زیر تقسیم کرد :
1. حجم‌های سنگی
2. تراش سنگهای قیمتی
3. سنگ تراشی سنتی(حجاری)
4. حکاکی روی سنگ
5. خراطی سنگ
6. فیروزه کوبی
7. مرصع کاری
8. مشبک سنگ
9. معرق سنگ
10. موزاییک سنگ
آشكار است كه هنرمندان سنگ تراش در كار خود از نقش و نگارهاي فرش نكته‌ها آموخته‌اند با اين تفاوت كه بافنده قالي در كار بافتن آن نقش و نگارها سر و كارش با پشم يا ابريشم نرم و سبك است. ولي سنگ تراش با مرمر سخت و سنگين مي‌جنگد. او سرانجام سركشي سنگ را به نيروي هنر پرداز ضربه‌ها رام مي‌كند و نقش خيالش را در نقش سنگ جاودان مي‌سازد.
